Kush ishte Zhang Heng, kinezi që shpiku 1700 vite më parë sizmoskopin, dedektorin e tërmeteve?

Nga Albert Vataj

Zhang Heng u lind në qytetin e Nanyang. Ai ishte një shkencëtar, inxhinier, astronom, piktor dhe shkrimtar i talentuar. Gjatë një periudhe të gjatë të jetës së tij, ai ishte një astronom mbretëror në Dinastinë Han. Atij i besohet krijimi i një prej hartave të para të yjeve, që rivalizonte homologun e tij Hipparchus në vitin 129 para Krishtit, i cili krejtësisht i panjohur për Zhang. Në këtë hartë u përshkruan pozicionet e sakta të 2.500 yjeve dhe u pagëzuan rreth 320 prej tyre. Ai vlerësoi se qielli i natës, nga i cili ishte vetëm një pjesë e dukshme, përmbante rreth 11.500 yje, një figurë e ekzagjeruar për një vëzhgues me pamje të mirë, por që doli të mos ishte një vlerësim për t’u përjashtuar. Ai shpjegoi eklipset hënore me një saktësi mahnitëse dhe argumentoi, se këto ndodhin kur Hëna kaloi hijen e Tokës dhe imagjinoi planetin Tokë si një sferë të vogël të pezulluar në hapësirë dhe e rrethuar nga një hapësirë sferike e jashtëzakonshme dhe shumë e largët. Në vitin 123 ai korrigjoi gjithashtu kalendarin që të përkonte me stinët.
Sidoqoftë, projekti më i famshëm nga Zhang Heng ishte ai i shpikjes së sizmografit, dedektorin e tërmeteve, i cili i paraprin sizmografit modern “evropian” për afro 1.700 vjet. Pajisja e Zhang Heng ishte aq e saktë sa që mund të zbulonte tërmetet nga distanca të mëdha, e cila ishte diçka që u vlerësua nga gjykata perandorake.
Edhe pse ne ende nuk jemi në gjendje të parashikojmë me saktësi, se kur dhe ku do të ndodhë një tërmet, ne kemi bërë përparime domethënëse në zbulimin, regjistrimin dhe matjen e valëve sizmike. Sidoqoftë, shumë nuk janë të bindur për faktin se procesi që na çoi drejt këtij hopi zuri fill shtatëmbëdhjetë mijëvjeçarë më parë, me krijimin e detektorit të parë të tërmetit në vitin 132 pas Krishtit nga shpikësi kinez Zhang Heng (張衡). Vlen të theksohet se sizmografi antik ka një precizion të lakmueshëm edhe sot për të zbuluar tërmetet në distanca të mëdha.
Astronomi, matematikani dhe sizmologu kinez, Zhang Heng (78-139 pas Krishtit) krijoi sizmoskopin më të hershëm të njohur. Valët e shokut të arritjes zhvendosin një lavjerrësi të lidhur me një mekanizëm që hap nofullat e dragoit që drejtohen nga drejtimi i tërmetit. Një top bie nga dhëmbët e dragoit në gojën e një bretkose për të regjistruar ngjarjen. Zhang Henge paraqiti para oborrit të mbretit Han sizmoskopin e parë në botë.
Kur Zhang Henge po e prezantonte sizmoskopin, aparatura kapi një dridhje, ajo hodhi një top nga goja e një dragoi metalik në gojën e një bretkose metalike, duke krijuar një zhurmë të fortë. Gjatë këtij manifestimi askush në gjykatë, që ishin mbledhur për të vlerësuar këtë shpikje nuk raportoi të kishte ndjerë ndonjë dridhje. Pas disa ditësh, kishte ardhur një lajmëtar, i cili kishte bërë me dije se një tërmet kishte rënë në Kasu, 600 kilometra nga vendi ku ishte vendosur pajisja dhe në drejtimin e saktë të treguar nga sizmografi antik.
Instrumenti përbëhet nga një vazo metalike, brenda të cilës është varur një hekur me peshë, në formë lavjerrësi. Ky hekur është i lidhur me tetë gdhendje kokash dragoi që janë vendosur rrotull, pra në tetë drejtime të ndryshme. Në secilën prej kokave të dragoit është vendosur një sferë metalike. Poshtë secilës kokë dragoi ndodhet një bretkosë e gdhendur, me gojën hapur. Sapo bie tërmet, lavjerrësi me peshë që ndodhet brenda lëviz. Lëvizja e tij shtyn kokat e dragoit, të cilat përkulen dhe bëjnë që të bjerë sfera e të pritet nga bretkosa poshtë. Instrumenti aktivizohet edhe me dridhje shumë të vogla, dhe mund të dallojë fuqinë dhe drejtimin e tërmetit, duke gjykuar se cila kokë dragoi e ka lëshuar sferën.
Është interesante që në vitin 2005 shkencëtarët nga Zhengzhou, të vendosur vetëm disa milje nga vendlindja e shpikësit të famshëm, krijuan një kopje të sizmografit antik dhe e përdorën atë për të zbuluar tërmetet e simuluara bazuar në katër ngjarje të ndryshme dhe reale që ndodhën në Kinë dhe Vietnam. Për habi të shkencëtarëve, sizmografi i lashtë i shpikur nga Zhang Heng zbuloi të gjithë.
Në shekullin e dytë kinezët e lashtë nuk ishin të vetëdijshëm për faktin se tërmetet u shkaktuan nga aktiviteti i fërkimit të korrigjimeve gjeologjike në skajet e pllakave tektonike ose nga proceset vullkanike; në vend të kësaj ata e shpjeguan fenomenin si trazira midis energjive kozmike të yin dhe yangit, në lidhje me pakënaqësinë e qiejve, të cilat u konsideruan si një paralajmërim, për veprimet e kryera nga klasa në pushtet. Duke marrë parasysh këtë historianët vërejnë se ishte e rëndësishme për Sunduesit e Lashtë të kuptojnë kur do të ndodhte një tërmet.