Estetika transgjuhësore dhe letërsia shqipe

Dallimi midis shkrimtarëve shqiptarë transgjuhësorë të periudhës së humanizmit e të Rilindjes kombëtare me shkrimtarët e epokës së globalizimit është se ndërsa shkrimtarët e epokës së globalizimit e përjetojnë veten të përjashtuar nga tërësia e përjetimit të ndjenjës së të pasurit shtet-komb, shkrimtarët shqiptarë të periudhës së Rilindjes Kombëtare janë të zhytur përcaktueshëm në përjetimin e ndjenjës identifikuese me shtetin-komb.

 

Hyrje

Në epokën tonë të globalizimit, letërsia transgjuhësore, ashtu si edhe veprimtaria përkthimore (edhe pse jo identike me të), përfaqëson një model të veprimtarisë së mendjes letrare synimi i së cilës është rikonceptimi i marrëdhënies së vetes me tjetrin në kontekstin e globalizimit.

Letërsia transgjuhësore është një formë e shprehjes gjuhësore e cila i sfidon kufijtë tradicionalë gjuhësorë, kanonet letrare, si dhe kufijtë identitarë. Ajo shfaqet në dy forma: e para, kur shkrimtarët shkruajnë veprat e tyre në gjuhën, e cila nuk është gjuhë e prejardhjes së tyre; dhe, e dyta, shkrimtarët të cilët në veprat e tyre ndërfusin fjalë që mund të kenë prejardhje gjuhësore të njëjtë, por që në gjuhë të ndryshme kanë kuptime të ndryshme. Letërsia transgjuhësore, në njërën anë, është rrjedhojë e implikimeve politike, kulturologjike, ontologjike, epistemologjike, aksiologjike e etike, dhe nga ana tjetër, ajo prodhon implikime në fusha të veprimtarisë mendore e praktike të jetës njerëzore.

Përpos përkufizimit të raportit vetëdije-gjuhë, si përcaktues të natyrës së raportit të vetes me tjetrin, në këtë trajtesë, për shqyrtim do të marrim formën e parë (të cekur më lartë) të letërsisë transgjuhësore të aplikuar nga shkrimtarët shqiptarë në epokën e globalizimit duke e bërë edhe dallimin e tyre me shkrimtarët e Rilindjes sonë Kombëtare.

Fenomen i vjetër me formë dhe qëllim të ri

Në fillim të mileniumit të ri, me ndryshimet e brendshme të jetës politike, sociale e kulturore shqiptare, dhe ndryshimeve të mëdha që do të sjellë industria e teknologjisë së komunikimit në jetën e përditshme të njeriut të epokës së globalizimit, polisistemi letrar shqiptar do të përballet me fenomenin e letërsisë dygjuhësore e transgjuhësore. Shkrimtarët tanë që do të emigrojnë, sidomos, në vendet e arealit kulturor evropian, do të zgjedhin të shkruajnë në gjuhën dominante kulturore të atyre vendeve: italisht, frëngjisht, anglisht, gjermanisht etj. Shumica prej tyre, tekstet letrare do t’i shkruajnë, fillimisht, në gjuhën e vendeve që kanë zgjedhur të jetojnë, e më pas ato do t’i përkthejnë në gjuhën shqipe.

Fenomeni i letërsisë transgjuhësore nuk është i ri. Ai ka ekzistuar në epoka të ndryshme të zhvillimit të kulturës së shoqërisë njerëzore. Ai do të jetë i pranishëm si në letërsinë e përbotshme edhe në letërsinë tonë. Do të jetë i pranishëm si në letërsinë tonë të humanizmit e të rilindjes kombëtare, ashtu edhe në letërsinë e sotme.

Ekzistenca e vetëdijes për mundësitë që krijon diversiteti kulturor e gjuhësor, si rrjet holistik njohës, është e pranishme si te shkrimtarët tanë të periudhave të mëhershme ashtu edhe të shkrimtarët e kohës sonë. Dallimet mes tyre i përcakton intencionaliteti (qëllimshmëria) i vetëdijes së tyre në marrëdhënie me diversitetin, e cila përbën sfondin e qëllimshmërisë së krijimtarisë së tyre në gjuhë të huaj.

Qëllimshmëria, në filozofinë fenomenologjike (Husserl, Heidegger, Sartre), është një kategori thelbësore për të kuptuar gjendjet e vetëdijes, perceptimet dhe kuptimet për botën. Si veçori e gjendjes mendore, qëllimshmëria gjithnjë është e drejtuar drejt diçkaje. Prej akteve dhe përmbajtjeve të qëllimshmërisë përcaktohet edhe modeli i veprimeve që e mundësojnë lidhjen e ekzistencës tonë me botën. Çfarë kanë për referencë të objekteve të dëshirave, besimeve dhe synimeve shkrimtarët tanë të djeshëm e të sotëm? Çfarë besojnë dhe çfarë synimesh krijojnë ata në punët e tyre nga gjendjet e diversitetit kulturor e gjuhësor, si sfond, dhe cilat janë efektet përfituese të atyre besimeve, dëshirave dhe synimeve për mirëqenien e kulturës letrare shqiptare?

Qëllimshmëria dhe rrjeti holistik

Në veprën “Intencionaliteti: një ese në filozofinë e mendjes” (Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind) – në ndeshje me konceptin tradicional të qëllimshmërisë, i cili i trajton si të njësishme qëllimin dhe synimin, e jo si një nga format e qëllimshmërisë – filozofi i mendjes dhe i gjuhës, John Searle, duke u marrë me marrëdhënien midis gjendjes së qëllimshme dhe objektit ose gjendjes së çështjeve që ajo i drejtohet, dallon dy tipa të qëllimshmërisë: 1) qëllimshmërinë origjinale (objektive), e cila i drejtohet aftësisë së brendshme të gjendjeve mendore për të përfaqësuar diçka, pa detyrimin për t’iu referuar (nënshtruar) diçkaje të jashtme (norme, konvence shoqërore, vëzhguesi të jashtëm etj.); dhe 2) qëllimshmërinë e prejardhur, e cila, edhe pse bazën e vet e ka në qëllimshmërinë origjinale të gjendjeve mendore, gjithnjë i nënshtrohet konventave shoqërore ose praktikave gjuhësore mbisunduese. (John Searle, po aty, fq. 4-5.). Sipas tij, shkrimi i një vepre është përfaqësim i një gjendjeje akti, ndërsa aktet gjuhësore (të folurit) përfaqësojnë objektet dhe gjendjet e aktit (veprës së shkruar). Aktet (gjuhësore) e të folurit, si formë e jashtme e qëllimshmërisë, nuk janë identike me gjendjet e qëllimshme të akteve, të cilat janë forma e brendshme e qëllimshmërisë. Në këtë pikëpamje, sipas J. Searleit, është gjuha që rrjedh nga qëllimshmëria, e jo e kundërta (J. Searle, po aty, fq. 5.).

Përmes përcaktimit të qëllimshmërisë së artit përcaktohet, vlera e shoqërisë që e prodhon atë dhe është struktura shoqërore që e përcakton atë qëllimshmëri. Përmbysja e rendit të përcaktimeve të qëllimshmërisë, është e kushtëzuar nga konteksti historik, të cilën, J. Searle, e quan rrjeti holisitk ((J. Searle, po aty, fq.141.), dhe prej nga gjendjet e qëllimshme të vetëdijes formësohen. Sipas tij,  rrjeti holistik (Pierre Bourdieu, në veprën “Dallimi: Një kritikë shoqërore e gjykimit të shijes”, e quan “habitus”; Shih: Pierre Bourdieu, “Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste”, 1984, fq. 56.) përbën kapacitetet mendore jo përfaqësuese, të cilat janë në themel dhe i mundësojnë gjendjet e qëllimshme të vetëdijes. Ai konstaton se gjendjet e qëllimshme nuk janë të izoluara, por janë pjesë e një rrjeti më të madh besimesh dhe dëshirash të tjera. Është rrjeti holistik ai që përcakton të kuptuarit apo refuzimin e këtyre besimeve e dëshirave nga të tjerët. Natyra dhe qëllimshmëria e artit (letrar) përcaktohet, jo pak, nga vlerat përfaqësuese të strukuruara në këtë rrjet.

Shqyrtimi gjithëpërfshirës i raportit të artit me shoqërinë (epokën e globalizimit) mund të hedhë dritë mbi çështjet e ngritura më lartë, “jo sepse njëra rrjedh nga tjetra, por se të dyja janë aplikime, në drejtime të ndryshme, të një bindjeje të thellë” (Raymond Williams, “Kultura dhe shoqëria”, botoi “Pika pa sipërfaqe”, Tiranë, 2024, fq.212). Jashtë vlerave që përfaqëson multikulturalizmi i kapitalizmit të epokës sonë të globalizimit, si rrjet holistik, është e pamundur të shpjegohet fenomeni i transgjuhësisë në letërsinë e sotme shqipe, i cili, për nga qëllimshmëria e vet, dallon nga fenomeni i transgjuhësisë së letërsisë së Rilindjes Kombëtare.

Letërsia transgjuhësore dhe ideologjia e multikulturalizmit

Nëse mendimi teorik-letrar liberal do të bëjë përpjekje artificiale për ta fshehur synimin e përdorimit të letërsisë për nevoja të ideologjisë dhe politikës dominuese liberale (Terry Eagleton, “Kritika politike”, në “Hyrje në teorinë e letërsisë”, fq.241.), mendimi teorik për letërsinë transgjuhësore nuk e fsheh objektivin e vet politik, përkundrazi i thekson dhe i afirmon përfitimet që mund të ketë nga letërsia dy(shumë)gjuhësore multikulturalizmi, si ideologji mirëmbajtëse e globalizimit të kohës sonë.

Themeluesja e mendimit teorik për letërsinë transgjuhësore, studiuesja Doris Sommer në veprën e saj “Estetika bilinguale: një edukim i ri sentimental” (“Bilingual Aesthetics: A New Sentimental Education”, Duke University Press, Durham and London, 2004) konsideron se transgjuhësia dhe bilingualitetit në letërsi është një mundësi shprehëse krijuese. Sipas saj, edukimi dhe formimi estetik dy(shumë)gjuhësor, mund t’i rrisë aftësitë e të kuptuarit individual dhe mundësitë për angazhime kritike qytetare më gjithpërfshirëse. Duke u mbështetur në konceptin e teorisë formaliste të Shkllovskit (produkt i doktrinës së estetikës formaliste kantiste), i cili natyrën e letërsisë e koncepton në bazë të efekteve që shkakton objekti estetik ndaras nga vetë objekti që i prodhon ato efekte, Sommer thekson se estetika është një shaka (Sommer, fq.29.). Ajo konsideron se “befasia” është e përbashkëta e humorit dhe estetikës. “Surpriza nga ajo që supozuam se ishte e njohur është shkas si për estetikën, ku prodhon një efekt es trangement, ashtu edhe për humorin, ku ndez një shpërthim të qeshurash” (Sommer, fq. 33) për të konstatuar se: “Estetika fillon duke vërejtur një përgjigje të befasisë ndaj “tëhuajësimit” dhe më pas gjurmon prapa për të gjetur një shqetësim teknik që prodhoi efektin.” (Sommer, fq.33.). Në këtë mënyrë, estetika si shkak, përmes shakasë, bën që lexuesi të përballet me keqkuptimet dhe gabimet në procesin e të menduarit dhe të gjykuarit për raportin e vetes me të tjerët.

Teoria e Sommer-it bazohen në pikëpamjen e determinizmit gjuhësor me bazë në doktrinën e dualizmit kartezian, ku gjuha dhe vetëdija, si realitete mendore, janë substanca në vete dhe të ndara. Në të vërtetë, në rastin e saj, vetëdija është ajo që reduktohet në gjuhë, pra substanca reduktohet në veçorinë e saj. Duke e ndarë objektin nga efekti perceptimor që ai prodhon, Sommer merr pozicion ontologjik konstruktivist, i cili i nënvendoset deri në shkrirje pozicionit të saj epistemologjik interpretativist. Një pozicion i tillë për natyrën e artit krijon probleme në rrafshin aksiologjik e interpretativ të letërsisë si dhe probleme në rrafshin etik. Në rrafshin etik problemi shfaqet për faktin se raporti i vetes me tjetrin pretendohet të shikohet jashtë kontradiktave, si përcaktim thelbësor ekzistencial i tij. A mund të arrihet njohja duke i minimizuar apo, në rastin e skajshëm, duke i mohuar kontradiktat që ekzistojnë midis vetes dhe tjetrit (botës) dhe atë përmes instrumetalizimit të gjuhës?

Përcaktimi i rendit të raportit midis vetëdijes dhe gjuhës është përcaktues për konceptimin e njohjes së vetes në raport me tjetrin në kontekstin e kontradiktave që ky raport përmban në vete. Pikëpamja e filozofisë së mendjes e cila e mbështet idenë se gjuha i paraprin vetëdijes pretendon që vetë njohjen ta vendosë në kushtet e mungesës së kundërthënieve ndërpersonale të vetes me tjetrin. Cilësia dhe qëndrueshmëria e raportit të vetes me tjetrin përcaktohet nga masa e përfshirjes në këtë raport të lirisë dhe autenticitetit, si kategori bartëse dhe realizuese të vetëdijes për veten. Gjuha duke i paraprirë vetëdijes e minimizon vetë rolin e lirisë dhe të autenticitetit, si shpirt i vetëdijes, në procesin e ndërtimit të marrëdhënies së vetes me tjetrin. Ndarja e gjuhës nga vetëdija bën që tensioni në marrëdhënien njohëse të vetes me tjetrin të jetë, jo vetëm jopërcaktues, por edhe i dëmshëm në rrafshin e përcaktimeve identitare e humane.

Përtej shkollës së studimeve formaliste letrare, e cila bazohet në doktrinën e determinizmit gjuhësor, filozofë të mendjes dhe të gjuhës, duke u bazuar në doktrinën e relativizmit gjuhësor, kanë sjellë argumente se qëllimshmëria e vetëdijes është ajo që i paraprin akteve të qëllimshme gjuhësore. Jerry Fodor, në vazhdën e pikëpamjes së relativizmit gjuhësor të John Searleit, ngrit hipotezën me argumentin se gjuha e folur dhe e shkruar e marrin qëllimin dhe kuptimin e tyre nga një gjuhë e brendshme e koduar në mendje, e cila informon të kuptuarit dhe përdorimin tonë të gjuhëve të folura së jashtmi (Jerry Fodor: The Language of Thought, “Harvard University Press”, 1975, fq.1-10). Pra, vetë gjuha është objekt i aktit të mendjes, e jo e kundërta. Dygjuhësia dhe transgjuhësia është mjeti që i përjashton këto konflikte dhe e mundëson realizimin e një njohjeje pa konflikte, njohje paqësore. Letërsia e mirëfilltë është katalizatori njohës që e bën të dukshëm këtë tension ekzistencial që është në themel të ekzistencës njerëzore.

Me interesin e tij për të vështruar zhvillimin e vetëdijes deri në shkallën e frymës absolute, duke i shprishur kufijtë kartezianë të ndarjes mendje-trup, mendim-qenie, Hegelit në “Filozofia e shpirtit” (G. W. F. Hegeel, “The Phenomenology of Spirit”, Cambridge University Press, 2018), gjuhën nuk e trajton si një mjet të jashtëm komunikimi, por si diçka që është e ndërlidhur me vetëdijen dhe lirinë. Vetëdija e vërtetë, autentike, arrihet kur individët janë të gatshëm të shkojnë në kufijtë e rrezikimit të ekzistencës së tyre me qëllim të njohjes dhe pranimit të identitetit të tyre nga tjetri. Për Hegelin, liria është thelbi i absolutes, dhe, si thelbi i shpirtit, ajo bën që të jesh me veten në  tjetrin, e jo i arratisur nga vetja për te tjetri. Njohja e vetes dhe tjetrit kalon përmes dialektikës së pohimit dhe mohimit të vetes përmes tjetrit. “Vetvetja nuk përbën unitetin e vetëdijes së vetvetes dhe objektit të saj; përkundrazi, për vetveten, objekti është negativ i vetvetes. Nëpërmjet unit, si shpirti, substanca zhvillohet në momentet e saja, në mënyrë që të kundërtat të shpirtërojnë njëra-tjetrën dhe nëpërmjet tjetërsimit të vet, secila i jep një ekzistencë të qëndrueshme tjetrit dhe po aq e merr atë nga tjetri” (Hegel, fq. 286). Sipas Hegelit, vetëdija arrihet përmes konfliktit dhe luftës për dominim në fushën e pranimit të ndërsjellë të identitetit të vetes dhe të tjetrit.

Ashtu si për shpirtin absolut të Hegelit, edhe për Heideggerin dhe Sartrein liria dhe autenticiteti janë përcaktimet themelore ekzistenciale në marrëdhënien e vetes me tjetrin. Ato kanë implikime në vlerat dhe identitetin individual e kolektiv. Pa këto përcaktime vetëdija (krijuese) rrëshqet në gjendje joautentike duke u përshtatur me përkufizimet që i bën tjetri për veten tonë.

Shkrimtarët tanë që jetojnë e veprojnë në vende të ndryshme të botës, në raste të ndryshme të përballur me pyetjen se pse shkruajnë në gjuhë të huaj, e jo në shqip, veçojnë dy argumente subjektive: a) për arsye familjare, me qëllim që të mos prishet rahatia mendore e familjarëve të tyre për arsye se ata nuk e kanë distancën e mjaftueshme për t’u përballur me realitetet e materializuara në veprat e bijve të tyre; dhe argumenti i dytë i takon fushës së psikologjisë së krijimit: ata thonë se të shkruarit në gjuhë të huaj është i domosdoshëm me qëllim që të krijojnë distancën e mjaftueshme me përvojat traumatike të së kaluarës në vendin e origjinës së tyre. Pra, në të dy rastet premisa e argumentimit është mbrojtja nga gjendjet traumatike: të familjarëve dhe e vetes së vetë shkrimtarëve. Si kundërargument ndaj argumenteve të tilla artificiale mund të sjellim një të dhënë nga biografia e Dostojevskit. Biografët e Dostojevskit (Edward Hallett Carr, Leonid Grossman) e kanë bërë të njohur faktin se në kohën sa Dostojevski e shkruante romanin e tij “Vëllezërit Karamazovë” (por edhe “Djajtë”) në vazhdimësi është atakuar nga epilepsia. Dostojevski, me vullnetin dhe lirinë e shpirtit krijues të tij, karshi detyrës së zbulimit të të vërtetave thelbësore të ekzistencës njerëzore nuk do të bëjë kompromis as me sëmundjen e tij: ai do ta përfundojë romanin pavarësisht “presionit” të sëmundjes që ai të heqë dorë nga ndërmarrja e tij e madhe krijuese (zbuluese).

Letërsia, si veprimtari mendore, është e mirëfilltë (e jo e kuptimeve shpatuke dhe e karakterit komercial) për aq sa është në shërbim të lirisë dhe rritjes së subjektiviteti të individit dhe kolektivitetit njerëzor, pavarësisht se në cilën gjuhë ajo është shkruar. Krijimi (letrar) është akti më radikal i përballjes me veten. Ai që ka frikë nga vetja nuk mund të marrë mbi shpatulla detyrën e vështirë të zbulimit të Qenies dhe të qenieve (pikëpamja antiestetike e Heideggerit për artin)!

Ashtu sikur që teknologjia përpiqet të krijojë një “kapitalizëm pa fërkime” (Slavoj Žižek, “Multiculturalism, or, the Cultural Logic of Multinational Capitalism,” (“Multikulturalizmi, ose logjika kulturore e kapitalizmit shumëkombësh), New Left Review, Vol. 225, September-October 1997, fq. 36), letërsia shqipe transgjuhësore – si rrjedhojë e ideologjisë së multikulturalizmit – shërben si instrument për shuarjen e kontradiktës që ekziston midis vetes dhe tjetrit me qëllim që vuajtja që prodhon fërkimi i vazhdueshëm midis tyre, të jetë i padukshëm pikërisht duke e afirmuar të dukshmen e dukurisë (gjuhës) pa thelbin e saj (lirinë dhe autenticitetin). Letërsia transgjuhësore në epokën e globalizimit, shprehur me terma të Zhizhekut, bazohet dhe e synon, jo  “universalitetin abstrakt”, por “universalitetin konkret” pseudo-hegelian, i cili i relativizon kontradikta dhe kundërthëniet mes konkretes dhe universales. “Universaliteti ‘real’ i globalizimit të sotëm –  thotë Zhizhek –  (i bazuar në pikëpamjen e individualizmit postmodern – A. H.) përmes tregut global përfshin trillimin e tij hegjemonist (apo edhe idealin) e tolerancës multikulturore, respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut, demokracisë, e kështu me radhë; ai përfshin “universalitetin konkret”…që lejon çdo “stil jete” specifik të lulëzojë në veçantinë e tij. (Slavoj Žižek, po aty, fq. 40.). Një letërsi, e cila nuk është e ndërgjegjshme për domosdoshmërinë e ekzistencës së idesë së lirisë brenda raportit të universalitetit dhe konkretes, si kategori realizuese e vetëdijes për veten, është letërsi produkt i vetëdijes joautentike, e cila i përgjigjet pritjeve të kureshtjes ekzotike të vetëdijes së tjetrit, e kjo do të thotë, letërsi që përpiqet t’u përgjigjet nevojave të tregut global.

Në vend të përfundimit: dallimi midis Rilindësve dhe shkrimtarëve të sotëm

Dallimi midis shkrimtarëve tanë transgjuhësorë të periudhave të mëhershme me atë të kohës sonë, qëndron në faktin se te të parët është qëllimshmëria e vetëdijes ajo që i drejton aktet e tyre gjuhësore (të shkruarit e veprave në gjuhë të huaj), ndërsa te të dytët, aktet gjuhësore janë vetë vetëdija e qëllimshmërisë të gjendjeve të akteve të tyre (të shkruarit e veprave në gjuhë të huaj).

Në rrafshin e sociologjisë së kulturës, mund të thuhet se letërsia  transgjuhësore, e prejardhur nga pikëpamja individualiste e estetikës formale kantiste dhe e formësuar nga ideologjia e multikulturaliste e kapitalizmit global, e afirmon pikëpamjen e individualizmin, ku “individi nuk është në kundërshtim me format e identifikimit parësor (familja, kombi), por, përkundrazi, ato forma ai i riintegron duke i shndërruar ato në mënyrat e paraqitjes së identifikimit dytësor” (S. Zhizhek, po aty, fq. 41). Në këtë rrafsh, mund të thuhet se dallimi midis shkrimtarëve shqiptarë transgjuhësorë të periudhës së humanizmit e të Rilindjes kombëtare me shkrimtarët epokës së globalizimit është se ndërsa shkrimtarët e epokës së globalizimit e përjetojnë veten të përjashtuar nga tërësia e përjetimit të ndjenjës së të pasurit shtet-komb, shkrimtarët shqiptarë të periudhës së Rilindjes Kombëtare janë të zhytur përcaktueshëm në përjetimin e ndjenjës identifikuese me shtetin-komb. Derisa shkrimtarët e periudhës së Rilindjes janë në lidhje të organike me format e identifikimit parësor (familje, racë, etni, komb); të dytët, pohimin e vetes së tyre si individ autonom synojnë ta arrijnë duke e zhvendosë besnikërinë e tyre themelore organike (familje, etni, komb) në një bashkësi të ndërmjetësuar dytësore e cila është universale dhe njëkohësisht “artificiale” (Zhizhek, po aty, fq.41). Derisa për shkrimtarët e Rilindjes gjuha është mjeti për pohimin e pranisë së vetes te tjetri, për shkrimtarët e epokës së globalizimit gjuha shërben si mjet i arratisjes së vetes për te tjetri. Për të parët transgjuhësia është mjet i domosdoshëm për pranimin e identitetit komb-shtet nga tjetri, si një “universale konkrete”; për të dytët, transgjuhësia në krijimtari është mundësi për përmbushjen e egos individuale, si “universaliteti konkret” në rrjetin holistik post-kombëtar.