Të dhënat serbe që disponojmë, pohojnë se në shekullin XVII Manastiri i Deçanit kishte gjetur mbrojtje në fisin shqiptar Gashi nga Deçani. Në të njëjtën kohë manastiri i Patrikanës së Pejës kishte bërë kontratë për mbrojtje me familjen Nikçi nga fisi i Kelmendasve të Rugovës, ndërsa Manastiri Gorioç, afër Istogut, kishte qenë nën mbrojtjen e familjes së fortë dhe të shquar shqiptare në fqinjësi. Konsulli rus, Jastrebov, kishte shënuar se shqiptarët e mbronin Manastirin e Shën Markut afër Prizrenit. Nga zhurnali i Patrikanës së Pejës për vitin 1908 shihet se Manastiri i Deviçit në Drenicë kishte pasur mbrojtës shqiptarë. Nga librat e ruajtur të manastireve shihet se këto manastire u jepnin titujt e vojvodës (dukës) mbrojtësve të tyre shqiptarë, i furnizonin me veshje dhe me mbathje luksoze, kuaj shalues, shërbëtorë, u përgatitnin oda në konakun e manastireve ku ata mund të qëndronin sa herë që të dëshironin dhe të pritnin mysafirët gjatë festave fetare. Vojvodët shqiptarë, sipas këtyre librave, merrnin paga të mëdha. Shtëpia e vojvodës Sali Rrustë Gashi, nga Deçani, merrte rrogë të rregullt nga Manastiri i Deçanit: nga 1 shtatori i vitit 1890 deri më 30 gusht të vitit 1891 Sali Rrusta ishte paguar në emër të rrogës vojvodase 1.499 groshë turku, ndërsa vëllai i tij, Osmani, 1.440,20 groshë. Kjo shtëpi vojvodase ishte më e fortë financiarisht se vetë manastiri, saqë i jepte atij hua me kamatë mujore prej 10 për qind. Vojvoda Zhujë Nikçi, nga Rugova, paguhej nga manastiri i Patrikanës së Pejës me rrogë mujore prej 15 groshësh, që më 1914-1915 merrte 30 talira mujore. Shqiptarët ishin edhe mbrojtës të paguar gjatë udhëtimeve të kallogjerëve jashtë manastireve: janë shënuar emrat e vojvodë Bilallit nga Deçani, Zhujë Nikçit nga Rugova, Kolë Gegës, Mark Dedës etj. Manastiret ishin të detyruara t’u paguanin vojvodëve shqiptarë edhe gjakun e të vrarëve (gjatë mbrojtjes) në oborrin e manastirit: 48 lira ari turke për çdo të vrarë, ndërsa për çdo të plagosur gjysmën e kësaj shume. Të dhënat, gjithashtu bëjnë të ditur se, sipas urdhrit të vojvodë Zhujë Nikçit, manastiri i Patrikanës së Pejës kishte furrën, e cila çdo ditë u ndante bukë falas rugovasve.
Në një rast, vojvoda Bilall Rrusta, e kishte vrarë një anëtar të fisit të tij, i cili ishte orvatur t’i binte në qafë vëllazërisë së kishës së Deçanit, duke u vetëshpallur për vojvodë të ri. Me këtë rast Bilalli e kishte marrë “përgjegjësinë e gjakut” mbi vete dhe ai për tre vjet nuk kishte dalë nga burgu shtëpiak. Në një rast tjetër, kur dy nga bashkëkombësit e tij, ua kishin ndaluar hyrjen për në manastir dhe ua kishin kërkuar fletëhyrjet për liturgji serbëve, Bilall Rrusta dhe dy xhaxhallarët e tij i kishin vrarë ata në portën kryesore të Kishës së Deçanit…Autorët serbë pohojnë: “Nijedan manastir nije mogao da se održi bez arbanaške zaštite jer je ona bila snažnija od zaštite koju su pokušavale da pružaju turske vlasti” (Asnjë manastir nuk ka mundur të mbahej pa mbrojtjen shqiptare, sepse ajo ishte më e fuqishme se mbrojtja të cilën orvatej ta ofronte pushteti turk). Dhe, si rëndom, kur është fjala për veprat e shqiptarëve, ata zhvleftësojnë: “Zaštita manastira nije pružana iz humanih, etničkih ili religioznih pobuda, već, pre svega, zarad bogate materijalne naknade” (Mbrojtja e manastireve nuk është bërë nga shtytjet humane, etnike apo religjioze, por, para së gjithash, për shkak të kompensimit të majmë material).
Letrari serb, Milan Rakiq, i ngarkuar skajshmërisht nga urrejtja etnike, ka përpiluar madje një sajesë naive në vargje të pagëzuar “Simonida”: “Iskopaše ti oči, lepa sliko!/ Večeri jedne, na kamenoj ploči,/ Znajući da ga tad ne vidi niko,/ Arbanas ti je nožem izbo oči! (Ti nxorën sytë, pikturë e bukur!/ Një mbrëmjeje, në pllakë guri,/ Duke ditur se atëherë s’e sheh askush,/ Shqiptari me thikë ti nxori sytë!)
Vallë, si mund ta ketë ditur poeti Rakiq se shqiptari ia kishte nxjerrë sytë me thikë Simonidës, kur në atë çast, siç pohon ai, askush nuk e kishte parë?!
Nga ana tjetër, ka edhe autorë serbë objektivë si Mitar Peshikani, (dikur nxënës i gjimnazit të Pejës) i cili pohon: “Treba odmah istaći da su na udaru tog prvog turskog vala bili ne samo Srbi, nego isto tako i Arbanasi, kao hrisćanski narod, kao činjenicu da su se i sto godina posle Kosova Arbanasi odupirali islamizaciji nimalo manje nego Srbi” (Duhet theksuar që në fillim se në atë sulm të parë të valës turke (1389. v. Sh. N.) ishin jo vetëm serbët, por gjithashtu edhe shqiptarët, si popull i krishterë, për faktin se edhe njëqind vjet pas Kosovës shqiptarët i kundërviheshin islamizmit aspak më pak se serbët). Por, vallë, a do të shfaqet ndonjë autor serb që pa paragjykim popullit të vet t’ia kumtojë të vërtetën relevante – se shqiptarët një mijë vjet para tyre kishin pranuar krishterimin, se faltoret e para ishin ndërtuar nga shqiptarët (që nga shekulli VI të shkatërroheshin nga vërsuljet e para sllave), se rindërtimi dhe ndërtimi i faltoreve të reja, për shembull Manastiri i Deçanit ishte projektuar nga arkitekti, skulptori dhe kryemjeshtri Vitë Cuci-Kuqi nga Kotorri së bashku me dhjetëra artizanë të tjerë shqiptarë – u bë në trojet e lashta autoktone shqiptare gjatë Perandorisë Bizantine (themelues të së cilës ishin perandorët e proveniencës ilire-arbërore-shqiptare dhe gjatë perandorisë së përbashkët të shqiptarëve me serbët, grekët e bullgarët (1346-1355), se këto faltore mirëmbaheshin, mbroheshin dhe në to i bënin shërbesat (dhe mund t’i bëjnë edhe më tutje) shqiptarët ndër shekuj së bashku me të krishterët e tjerë, se projektues, freskografë, ikonografë dhe artizanë të fushave të ndryshme të arteve të aplikuara ishin edhe shqiptarët. Andaj, mbrojtjen e këtyre faltoreve nuk e bënin nga shtytjet për interes material – por pikërisht nga arsyet e lartpërmendura. Këtë mbrojtje shekullore të manastireve shqiptarët e bënë deri në vitet e para pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore (me ndërprerje nga viti 1919-1940).
Ndërkaq, edhe pse ata dëshironin edhe më tutje t’i mbronin këto faltore, drejtoritë e manastireve nuk deshën t’u pranonin më këto “privilegje”, sepse ato po hynin nën mbrojtjen e shtetit jugosllav.
Një dëshmi shumë domethënëse për mbrojtësit shqiptarë të këtyre faltoreve paraqet edhe një medalje të cilën klerikët e Manastirit të Deçanit ia kishin dhënë vojvodës shqiptar të familjes Hakaj, për rolin e tij në mbrojtjen e këtij manastiri gjatë kohës së Perandorisë Osmane. Këtë medalje të proveniencës perëndimore e ka ruajtur deri më sot, Jusuf (Nezir) Nitaj, i lindur më 1943, të cilën që nga mosha 16-vjeçare e ka trashëguar nga nëna e tij, Hata Kuqi. Zyrtarët e manastirit në këtë mënyrë e kanë shpërblyer vojvodën shqiptar, meqë kisha në ato kohë turbulluese nuk ka mundur ta paguajë me monedha përkatëse.
Pronari i kësaj medaljeje, Jusuf Nitaj, kishte kërkuar në kishën e Deçanit që t’i jepnin ndonjë shpjegim në lidhje me këtë medalje, por ata i kishin thënë që ai t’ua linte për një kohë medaljen që ata ta studionin – por Nitaj nuk ishte pajtuar. Unë konstatova se në anën e parë të kësaj medalje qëndron viti i prodhimit dhe teksti në latinisht: 1757. S: GEORGIVS EQVITVM PATRONVS, ku paraqitet Shën-Gjergji hipur në kalë, duke e mbytur kuçedrën, ndërsa në anën e dytë të medaljes është teksti: IN TEMPESTATE SECVRITAS, ku paraqitet Krishti i fjetur në lundër në Liqenin e Galilesë. Medalje të këtilla komemorative janë prodhuar me qindra dhe i kushtohen Shën Gjergjit. Kjo medalje botohet për herë të parë me pëlqimin e pronarit të tanishëm.
Shën Gjergji (275/281 – 23 prill 303 të e. s.), ka lindur në Lida, Palestina Romane. Ai ishte në shërbim të ushtrisë romake dhe më vonë u masakrua me urdhrin e Perandorit Diokletian, i cili ishte me prejardhje ilire. Si martir Shën Gjergji është shumë i vlerësuar dhe festohet në mbarë botën e krishterë. Në Shqipëri dhe në Kosovë, Dita e Shën Gjergjit festohet në mesin e shqiptarëve si një ditë gëzimi dhe besimi në Perëndinë. Besimtarët ndezin zjarrin dhe luajnë rreth tij, duke i bekuar shtëpitë e tyre, fushat, fëmijët e tyre dhe çdo gjë rreth tyre me ujë, si të ishte uji i shenjtë. Dita e Shën Gjergjit festohet më 23 prill (sipas Kalendarit Julian që përdorët nga kishat lindore), datë e pranuar tradicionalisht e vdekjes së Shën Gjergjit, më 303 të e.s; ndërsa sipas Kalendarit Gregorian festohet më 6 maj.
Seria e teksteve “Kujt i përkasin, në të vërtetë, tempujt fetarë në Kosovë?” të Shyqri Nimanit (6 maj 1941 – 22 qershor 2023), u botua për herë të parë në Shtojcën për kulturë, prej korrikut deri në gusht të vitit 2014. Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës./koha.net