Njëqind vjet nga fillimet e kërkimeve arkeologjike franceze në Shqipëri

Njëqind vjet nga fillimet e kërkimeve arkeologjike franceze në Shqipëri – Nga Luan Rama

Duke kujtuar arkeologun francez Léon Rey

Pikëtakimi i parë me Apolloninë ka ndodhur vonë tek unë, atëherë kur isha një djalosh njëzetvjeçar dhe si studentë, gjatë pushimeve të verës punonim vullnetarisht për ndërtimin e stacionit të hekurudhës së re në Fier si dhe në Mbrostar, jo larg këtij qyteti. Kureshtja për të parë qytetin antik, për të cilin kisha dëgjuar, më shtyn një ditë të shkoja me disa shokë dhe ta shikoja atë “Qytet të Madh e Hijerëndë”, Magna urbs et gravis, siç e kishte quajtur Ciceroni, i cili, në prag të fillimit të mijëvjeçarit të parë të erës sonë, kishte kaluar në këto anë.

Atë ditë, ne e lamë Apolloninë në buzëmbrëmje, duke vështruar atë perëndim të kuq të një vere të ngrohtë, çka e bënte qytezën akoma më të magjishme. Ne e lamë atë, duke parë njëkohësisht me trishtim atë manastir të boshatisur, meqë priftërinjtë, që kishin qënë aty prej shtatë shekujsh, më së fundi i kishin përzënë. Ishte koha e “revolucionit kulturor” dhe e luftës kundër fesë e regjimit totalitar shqiptar.

Për herë të dytë, Apolloninë e pikëtakova vite më vonë kur punoja si kineast dhe kur shkrova skenarin e filmit Dëshmorët e Monumenteve, të realizuar nga miku im, regjisori Fehmi Hoshafi. Historia e mbrojtjes së monumenteve antike të Apollonisë gjatë Luftës së Parë Botërore, më kishte nxitur të mësoja rreth historisë së tri martirëve të monumenteve, siç do të quheshin ata më pas: Kamber Bënja, Abaz Taushani dhe Izet Manastirliu.

Disa herë u ktheva në Apolloni; u takova me pleqtë e Pojanit për të mësuar atë çka ruante populli në tregimet dhe gojëdhënat e tij. Shqipëria e viteve 1914-1917 ishte kthyer në një shesh beteje të forcave të perandorive dhe Fuqive të Mëdha. Lufta mes ushtrive austriake dhe italiane në kufirin e lumit të Vjosës, gjëmimet e bombave, monumentet dhe grabitja e tyre nga austriakët, e gjithë kjo, më krijoi një tabllo të atyre ngjarjeve të ndodhura në fillim të shekullit. Të akuzuar gjoja për bashkëpunim me armikun e frontit tjetër, Kamber Bënja, Abaz Taushani dhe Izet Manastirliu ishin pushkatuar diku buzë një are. Por legjenda dhe kënga e tyre mbeti.

Pikëtakimi im i tretë ndodhi kur erdha në Paris si diplomat. Unë kisha lexuar rreth misionit arkeologjik francez të drejtuar nga arkeologu i njohur Léon Rey, si dhe kisha shfletuar një numur të revistës së tij ALBANIA, e cila më kishte befasuar për cilësinë e saj. Por njohja me të birin e tij Jean-Gabriel, si dhe të bijën, Geraldine Rey – Hutinel, më bënë shumë të afërt me jetën dhe veprën e plotë të tij. Pikërisht nga këto takime të shpeshta arrita të kuptoj kontributin e jashtëzakonshëm që kishte dhënë Léon Rey për arkelogjinë shqiptare por dhe dashurinë e tij të madhe për Shqipërinë, aq sa e kishin kthyer atë në një “ambasador” të çështjes shqiptare në Evropë.

Shumë herë, në shtëpinë e Jean-Gabriel apo të Bernard dhe Geraldine, njerëz aq simpatikë dhe me zemër të madhe, unë mësoja gjithnjë ngjarje e fakte të reja nga jeta dhe puna e Léon Rey-it. Makina e tij, kur ai vinte çdo prag vere nga Parisi nëpër bregun dalmat gjer në Shqipëri, ai e kishte quajtur “Miss Albania”. Në shumë dorëshkrime të tij, pjesë ditari, letra dërguar miqve dhe familjes, fotografi të shumta, çka ishte një tjetër pasion i jetës së tij, më shfaqën dimensionin e vërtetë të këtij njeriu. Madje, një ditë, ishte Jean-Gabriel që më tregoi një dorëshkrim të mbetur të Léon Rey, të shkruar në anglisht dhe të pa botuar ende. Titullohej Zotat kanë të drejtë (The goods are reasons), ku unë zbulova kujtimet e tij, të shkruara në mënyrë letrare për ndodhi, ngjarje e personazhe dhe miqtë e afërt të tij në qytezën e Apollonisë antike.

Më kujtohen gjithashtu emocionet e veçanta të Geraldinë-s, (e cila mbante emrin e mbretëreshës Geraldinë, meqë ajo ishte dhe nune e saj kur ajo lindi në vitin 1939) kur ajo do të nisej në Tiranë dhe do të dërgonte bustin e Léon Rey-it, i cili i mungonte Apollonisë antike. Po kështu, disa vjet më vonë, dhe pikërisht në vitin 2004, bashkë me Jean-Gabriel Rey, ne u nisëm në Tiranë, ku ai i dhuroi Arkivit të Shtetit gjithë arkivin e Léon Rey-it që ruante familja e tij, ku veç dorëshkrimeve, kishte dhe një fond shumë të pasur fotografish që kishin nevojë të skedoheshin dhe të bëheshin të njohura për historianët dhe arkeologët shqiptarë.

Një ditë të vitit 2009, shoqata franceze “ArkéoTopia” e arkeologjisë, në bashkëpunim me shoqatën “ALBANIA”, më ftoi të mbaja një konferencë rreth jetës dhe veprës së Léon Rey. Sigurisht, ishte një kënaqësi, meqë unë kisha shkruar një numër të shumtë shkrimesh për të, madje dhe në frëngjisht. Por pikërisht ajo ditë më dha shkakun t’i thoja mikut tim Jean-Gabriel: “I dashur mik, sigurisht, ne flasim për jetën dhe kontributin e Léon Rey-it në arkeologjinë shqiptare, por çështja është se njerëzit e sotëm nuk e njohin realisht figurën e tij, jetën dhe itinerarin e tij. Pra për këtë duhet shkruar një biografi apo një monografi, ku të shpaloset si kontributi shkencor ashtu dhe jeta e tij”.

Që nga ajo ditë, unë fillova të mendoj për këtë libër dhe pata shumë takime me Jean-Gabriel dhe Geraldinën. Dhe me këtë dëshirë, u ula të shkruaja, të mblidhja fakte e ngjarje nga jeta e tij, të mblidhja shënimet e tij në konferencat e ndryshme në Shqipëri, Francë, Belgjikë, Jugosllavi apo gjetkë. Madje ato kohë lexoja dhe dy romane të Agatha Christie, Vrasje në Mesopotami dhe Vdekja në mjegull, të cilat janë shumë të lidhura me arkeologjinë, duke e bërë këtë kërkim edhe më kureshtar.

Agatha ishte dashuruar me një arkeolog, Max Mallowan dhe e ndoqi atë në fushatat e shumta të kërkimeve arkeologjike në Chagar Pazar, Ninive, në Irak, Siri, e gjetkë, në të njëjtën periudhë që Léon Rey vazhdonte kërkimet e tij në Apolloni. Agatha jetonte në tendat e arkeologëve, mbi rrënojat e qytetërimeve antike të Irakut dhe të Sirisë. Në një roman, ajo tregonte dhe një anekdotë për arkeologët, të cilët tashmë ajo i njihte shumë mirë, (madje ajo merrej dhe me fotografimin e objekteve, pastrimin e tyre apo me raportet arkeologjike të të shoqit): “A e dini? Në Siri, në një hotel të vogël, takova një arkeolog anglez, gruaja e të cilit papritur u sëmur. Ai duhej të shkonte në Irak në një datë të caktuar. Por a e besoni? Ai e braktisi gruan që të bënte atje punën e tij…”

Por ajo që do të më prekte më shumë, ishte periudha e mbrame e jetës së Léon Rey, epoka pas vitit 1945, kur ai pandehu se po e prisnin në Shqipërinë e re dhe kur i thanë se duhej të kthehej mbrapsht. Një shpresë e madhe e kishte mbajtur vite me rradhë, gjersa shpresat u venitën dhe Apollonia u nder në ajër, pezull, si një ëndërr që i shfaqej hera-herës dhe papritur fashitej në tisin e një mjegulle të dëndur. Dhe kur autoritetet shqiptare më së fundi e kuptuan gabimin e tyre dhe donin ta thërrisnin, atëherë ishte tepër vonë. Rey jetonte vitin e fundit të jetës së tij. Po, tepër vonë. Pengu i tij ishte çikatrizuar e përtharë, por një mungesë aq e gjatë e kishte dëshpëruar shumë gjer në çastet e fundit të jetës së tij.

© Luan Rama