Servia emër rajoni në shërbim dhe jo emër etnie – Studim nga Qazim Namani, Dr. Arkeologji/ Trashëgimi Kulturore

As komb dhe as etni Serbe nuk ka eksituar në mesjetë! Serbia u krijua si entitet politik në shekullin e XIX duke e asimiluar popullsinë shqiptare dhe vllahe.

Serbët e sotëm kurrë nuk kanë pasur shtet, as identitet etnik, para shekullit XIX – Servia emër rajoni në shërbim dhe jo emër etnie.

Gjatë shekullit XIX, sipas projekteve pansllaviste në pjesën qendrore të gadishullit me qendër në Smederevë, së pari u krijua një grup politik ortodoksësh që e quanin veten serbë, e të cilët kishin përkrahje të fortë nga Rusia dhe Patrikana e Stambollit. Nga kjo platformë politike duke e asimiluar popullatën arbërore dhe vllahe të besimit ortodoks dhe në dëm të trojeve shqiptare u formua kombi dhe shteti politik serb.

Emri Servnia, është emër i vjetër romanik që e ka kuptimin e shërbëtorit, këtë e gjejmë edhe në një shkrim të gdhendur në gurë, ku historiani dhe juristi romak Prisku, ja dedikon atdheut kur thotë: SERVNIA MARCELAT MATRI OPTIMAE FLC.FIL PRISCA = NË SHËRBIM USHTARAK OPTIMAL PËR ATDHEUN BIRI BESNIK.

Fig.1. Periudha romake, shkruar në gurë nga juristi dhe historiani romak Prisku

Kuptimin e këtij emri e shpjegon edhe akademiku bullgar Ivan Duridanov, i cili pohon se Servus është emër i vjetër roman ballkanik, nga ky emër kanë dal emrat Sarban, Serban, Serbu, dhe në gjininë femërore Serba. Emri mesjetar Servu, Serva, dhe nga RUM Serb (bujkrob).

Fjala latine “Servi” që do të thotë, i përkulur, i nënshtruar, i servuar për të shërbyer shoqërinë skllavopronare të asaj kohe. Edhe në gjuhën zyrtare bizantine “Serv” është një fjalë që do të thotë “rob” “tzerboulianous” do të thotë ata që veshin veshje të varfra. Serv janë quajtur kështu kategoria më e ulët shoqërore për shkak se ishin skllevër (shërbëtor) të perandorisë bizantine.

Servi janë quajtur kështu të gjithë ata që kanë qenë skllevër të perandorisë bizantine, andaj siç po shihet Serv do të thotë rob, shërbëtor, skllav, bujkrob. Vete emri i tyre, tregon që nuk janë etni kombëtare, por kategori e ulët shoqërore edhe gjatë gjithë periudhës mesjetare.

Kuptimin për fjalën Servi e gjejmë edhe te shumë fjalorë të publikuar deri më gjuhë të ndryshme të botës. Në fjalorin e vjetër Latinishtë- Shqip, të shkruar në vitin 1635 nga Frank Bardhi vërejmë se fjala Feruaqë mund të lexohet edhe si Serva, përkthyer në gjuhën shqipe e ka kuptimin Shërbëtorja, Feruire-Servire me shërbye, Feruitus-Servitus shërbeture, Feruitum- Servitum Shërbëtyre. Po ashtu në fjalorin Latinishtë-Shqip, të autorëve Henrik Lacaj e Filip Fishta, fjala Serva, ka kuptimin robëreshë, skllave, Servio jam rob, jam në skllavëri, Servitium, skllavëri, robni, Servitus, skllavëri, nënshtrim, bindje. Në fjalorin e fjalëve dhe shprehjeve të huaja, të shkruar nga Mikel Ndreca gjejmë kuptimin për fjalën Servil (lat. Servilis), që u përket skllerëve pa karakter që përulen si skllav puthador, Servis-shërbim, Servitut (Shërbim, nënshtrim, skllavërim).Në fjalorin Frëngjisht-Shqip, të botuar nga Murat Bejta fjalën Servante e gjemë se ka kuptimin shërbëtore, shërbyese, Servitude (skllavëri, robëri), Serf-Serve(rob i robit, gjendje e robit, bujkrob,sklav i tokës). Në fjalorin Frangjisht-shqip të botuar nga Vedat Kokona fjalën Servage e gjejmë se ka kuptimin bujkërobër,skllavëri. Në fjalorin Anglishtë-Shqip të Stuart E. Mann, fjalën Serve e gjejme me kuptimin shërbej, Servility që do të thotë vet përulje, shërbimtar i tepërt, Servitude me kuptimin robër, skllavëri. Po ashtu edhe në fjalorin Anglisht-Shqip të shkruar nga Ramazan Hysa fjala Servant e ka kuptimin shërbyes, shërbëtor, Serve, shërbej, punoj.Në fjalorin Serbo-Kroatisht- Shqip fjalën Servilan (Servilni) e gjejmë me kuptimin skllavi, prej skllavi, i ulët, dallkauk, Servilnost, Servilitet , dallkauk, Servis, të shërbyerit.

Nga të dhënat për kuptimin e fjalës Servi, mund të pohojmë se në shekujtë XVIII e XIX, me këtë emër u krijua një grup politik ortodoksësh në rajonin e quajtur më parë Servi, e të cilët ishin në shërbim të projekteve dhe politikës pansllaviste ruse.

Nga këto burime kuptojmë se vetë emri “Servia”, tregon që nuk kemi të bëjmë me etni qytetare që veçohet me gjuhë dhe kulturë nga një etni tjetër, por është fjala për një territor, ku popullata duke e pranuar sundimin e huaj mbetet kategori e ulët shoqërore në shërbim të sunduesit. Gjatë shekullit XV në trevat e Myzisë së sipërme u krijua një rajon i ngjashëm kur Gergj Branku i tradhtoi të gjithë prijësit e kryengritjes të krishterëve kundër Perandorisë Osmane, duke e tradhtuar edhe Huniadin, pranoi që vet të bëhet vasal i osmanëve dhe të jetoj në Smederevë. Dihet se derisa këto treva ranë nën pushtimin osman ishin nën sundimin e Perandorisë Bizantine, por në disa etapa kohore herë pas here zotëroheshin nga princër vendor. Në mesjetë gjatë shekulli XIII-XV, rajoni i Novi Pazarit, duke i përfshirë edhe disa nga territoret arbërore në rajonin e Kosovës së sotme është quajtur Rasi. Rajoni i populluar me popullatë arbërore në sanxhakun e Nishit nuk përfshiheshin brenda territorit të Rasisë. Prof Voisllav Nikqeviq në simpoziumin ndërkombëtar me temën “Boshnjakizmi dhe Sanxhaku”, mbajtur në Novi Pazar, në vitin 1995, duke folur për emrin serb, vuri në pah se si pas Profirogentit fjala serb në gjuhën romeje do të thotë robër, serb do me thënë njeri i varur, pra ky emër deri vonë ka pasur kuptim social e jo etnik. Në këtë simpozium mes tjerash Nikqeviq e shpjegon dhe etimologjinë e emrit Rasha-Rasa-Rashka, që sipas tij rrjedhë prej fjalës shqipe shkëmb- rrasë guri.

Duke i analizuar të dhënat e cekura më lartë mendoj se përkatësinë etnike të Nemanjidve, duhet kërkuar te popujt tjerë autokton të Gadishullit dhe jo te sllavet për dy arsye: Në fillim të karrierës Nemanja nuk kishte qenë ortodoksë nën varësinë e kishës bizantine,  por i besimit katolik dhe së dyti vetë emri Neman, Niman, Numan, Naman është emër i lashtë biblik që e gjejmë shpesh te popujt e lashtë mesdhetarë si te: arbërorët, hebrenjtë, grekët, boshnjakët, gjermanët, italianët etj. Në rastin konkret si ka kuptim logjikë të mendojmë se kemi të bëjmë me një shtet mesjetar, mbretëri mesjetare serbe, apo kishë ortodokse serbe kur sllavët nuk bartnin traditë të krishterimit, por ishin ta pa organizuar dhe pagan deri në këtë periudhë kohore.

Mbreti Constantine Porphyrogenitus në veprën e tij “De Administrando Imperio” rreth vitit 950, në lidhje me origjinën e emrit serv shkruan: “Servët është një fjalë në gjuhën bizantine që nënkupton skllevërit, dhe në gjuhën bizantine zakonisht me fjalën ”Serbula” nënkupton këpucë të skllevërve, dhe fjala “Serboulianous” nënkupton ata që veshin rroba të lira, fshatare.

Në mënyrë të ngjashme i përshkruan edhe kryepeshkopi Giljeljmo Tirski (1139-1186), në dokumentin e tij të quajtur “Monumenta Montenegrina” shkruante: “të gjithë këta njerëz kanë origjinën nga një rajon, të dënuar për të prerë mermer dhe të gërmojnë xehe, dhe nga kjo vjen fjala skllavëri – “Servitutis”. Kuptohet pra se kemi të bëjmë me emër rajoni dhe jo etnie.

Në shekullin XVII, Pjeter Bogdani në shkrimet e tij shpreh interesimin që ti arsimoj arbërorët dhe servet e varfër për të cilët thotë se në pjesën ma të madhe e flasin gjuhën shqipe.

Për emrin Servi kanë shkruar edhe disa historian në kohën e formimit të kombeve në Evropë gjatë shekullit XIX.

Historiani çek Josef Holecek (1853 – 1929) shkruan se: Emri serb s`ka lidhje me etninë serbe, që e formuan etninë e sotme serbe duke i bashkuar ortodoksët e Ballkanit. Pra, emri serb ishte emër i veçantë vetëm për ortodoksët e jo për përcaktim të një etnie. Holeček, një studiues i çështjes së sllavëve të jugut dhe veriut kur bënë fjalë për malazezet shkruan se  këto janë disa nga mohimet e malazezëve të sotëm që janë serb dhe se “serb” ishte vetëm një term ortodoks.

Diplomati rus Aleksandar Giljferding i cili qëndroi në Ballkan ka shkruar se: Deri në mesin e shekullit XIX të gjitha kombet që e kishin fenë ortodokse quheshin serbë.

Lubomir Nenadoviç shkruan se: Vuk Karadžic në vitin 1834 e detyroi Njegoshin që të sajonte një etni serbe duke i përfshirë të gjithë ortodoksët që jetonin në Ballkanin qendror.

Nga kjo që shihet më lartë, Serbia si shtet dhe komb është projekt pansllavist që u realizua në vitin 1878, duke asimiluar ortodoksët e veriut dhe duke e përvetësuar traditën, artin dhe kulturën e krishtere mesjetare të këtij rajoni.

Në territorin e Maqedonisë perëndimore në Greqinë e sotme një nga qytetet kryesore në njësinë rajonale të Kozanit quhet Servia. Në Greqi ekziston rajoni i quajtur ”Servia”, emri i të cilit rrjedh prej foljes latine servi, që do të thotë vend i varur (mbikëqyrur nga mbreti). Ky është një nga vendet më historike në atë rajon, me një kështjellë Bizantine të shekullit të VI e rindërtuar në kohën e Justinianit. Siç shihet edhe para ardhjes së sllavëve në Gadishullin Ilirik ekzistonte emri i rajonit të një kështjelle që quhej Servia.

Burimet e shumta të udhëpërshkruesve të huaj që i vizituan viset qendrore të Gadishullit Ilirik, ku gjenden harta mesjetare, Servia pas pushtimit nga Perandoria Osmane, dëshmuan se banorët shumicë që i populluan këto vise ishin arbërorët (arnautët) dhe vllahët, kjo dëshmohet në shumë publikime dhe harta të studiuesve nga disa shtete evropiane.

Gadishulli Ilirik, zë pozitë të rëndësishme gjeografike dhe gjeostrategjike si zonë mesdhetare në mes të tri kontinenteve. Nëpër këto treva kanë kaluar shumë rrugë tokësore dhe detare që i lidhnin këto tri kontinente që nga periudhat e lashta historike. Duke qenë një rajon i rëndësisë së veçantë, në këto troje janë zhvilluar shumë luftëra ndërkontinentale dhe lokale për të ruajtur epërsinë ushtarake dhe politike të perandorive më të fuqishme botërore, andaj në këtë rajon historikisht janë gërshetuar interesa dhe kultura të ndryshme duke e mbajtur në vijimësi si zonë të kufijve ndërkulturorë dhe konflikteve gjeostrategjike. Shtrirja gjeografike mes katër deteve në periudhat më të rëndësishme historike ishte edhe ndarje etnokulturore e fetare ku janë konfrontuar civilizimet e shumta. Burimet historike dëshmojnë se në anën perëndimore dhe qendrore të këtij gadishulli jetuan fiset ilire dhe pikërisht këto kultura të civilizimeve i krijuan kufijtë e interesave në trevat ilire, duke e detyruar popullatën autoktone ilire të përqafojnë kultura dhe besime të ndryshme. Kjo gjendje krijoi konflikte dhe luftëra të shumta për të krijuar kombe dhe shtete politike në dëm të gjuhës, kulturës dhe identitetit të popullatës autoktone ilire. Këto shtete politike të krijuara mbi kulturën dardano-ilire, gjatë tre shekujve të fundit që u mbështeten në projekte dhe platforma politike për ta asimiluar popullatën autoktone iliro-dardane duke ua ndërruar gjuhën amtare, religjionin, përmes krijimit të miteve, falsifikimit të historisë, përvetësimit të objekteve të kultit, torturave dhe vrasjeve masive, djegies dhe kolonizimit të vendbanimeve dhe shpërnguljes së kësaj popullate nëpër kontinente tjera. Nga presionet e shumta trojet shqiptare u ndanë në disa shtete, populli shqiptar mbeti i ndarë në territore, në fe dhe në presione të vazhdueshme për tu asimiluar dhe shkrirë në kultura tjera. Në rrethana të tilla të zhvillimeve politike populli shqiptar padyshim se mbeti ndër popujt më të dëmtuar në kontinentin e Evropës.

Gjatë shekullit XIX, sipas projekteve pansllaviste në pjesën qendrore të gadishullit me qendër në Smederevë, së pari u krijua një grup politik ortodoksësh që e quanin veten serb, dhe kishin përkrahje të fortë nga Rusia dhe Patrikana e Stambollit. Nga kjo platformë politike duke e asimiluar popullatën arbërore dhe vllahe të besimit ortodoks dhe në dëm të trojeve shqiptare u formua kombi dhe shteti politik serb. Meqenëse bërthama e këtij shteti politik u themelua në rajonin e quajtur më parë Servi, rajon i cili e kishte pranuar vasalitetin dhe ishte në shërbim të sulltanit që nga shekulli XV, ky shtet i ri pa të drejtë u quajt Serbi. Në gjysmën e parë të shekullit XIX, në rajonin politik dhe autonom të quajtur Servi, nuk bënin pjesë trevat shqiptare në Kosovën e sotme, Novi Pazarit dhe Sanxhakun e Nishit. Përfshirja e pjesës më të madhe të sanxhakut të Nishit në shtetin e ri politik serb u realizua gjatë krizës lindore 1877/78, ndërsa Kosova e sotme pas Luftës së Parë Botërore.

Këto treva, duke përfshirë qytetet më të njohura mesjetare si Artana, Nishi, Shkupi, Prizreni, Pazari i Ri deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX, nga studiues perëndimor njiheshin si territore të Ilirisë, Dardanisë apo edhe Myzisë.

Mendimi se Artana (Novobërda) ishte qendër kulturore serbe, vetëm për atë se shtrihet në  territorin  qendrorë të  Gadishullit Ilirik është në kundërshtim me realitetin historik të kohës dhe vetë historikut të Novobërdës. Kjo bie në kundërshtim me logjiken e të kuptuarit të rrethanave historike për atë kohë sepse qyteti i Artanës ishte i formuar si qytet që kishte lulëzuar shumë kohë më herët se shekulli XIV-XV, pra ishte një qendër e rëndësishme ekonomike e nënshtruar në vijimësi që nga antikiteti i vonë ishte në shërbim të Kostandinopojës dhe pas pushtimit osman u vu në shërbim të kësaj perandorie. Siç dihet pas pushtimit osman të gjitha minierat e Artanës dhe minierat tjera të rajonit, së bashku me të gjitha pronat, dhe popullatën vendore ishin vënë në shërbim të Perandorisë Osmane. Në këtë periudhë të pa nënshtruara tërësisht, por me detyrime të pagesës së një takse të caktuar vjetore kishin mbetur vetëm disa fshatra të thella në malet e Shqipërisë së sotme,  që i ndanin trevat shqiptare në mes.

Kronisti osman Evlija Çelebiu gjatë udhëtimeve të tij nëpër trevat shqiptare në mesin e shekullit XVII, ka lënë disa të dhëna me interes për vendbanimet dhe popullatën shqiptare në Kosovë.  Çlebiu kur e përshkruan rrjedhën e Lumit Gnalab (Lab) thotë se rridhte prej Albanie dhe përmes qytetit të Mitrovicës derdhej në Lumin Morava (shih fig.10).

Fig.10

Për Lumin Llap, Çelebiu shkruan se në dokumentet osmane në origjinal quhet Gnalab (shih fig.11).

Fig. 11

Çelebiu, për strukturën e popullatës së qytetit të Vushtrrisë shkruan se nuk dinin të flasin gjuhët sllave,por ata flasin në gjuhen shqipe dhe turke (Shih fig. 12).

Fig.12

Për rrjedhën e lumit Lim, Evlija Çelebiu shkruan se rridhte prej Albanije, prej qytetit të Plavës,kalonte kasaban Rudo dhe bashkohej me Lumin Drin afër Vishegradit (shih fig.13).

Fig.13

Nga udhë përshkrimi i Evlija Çelebiut vërejmë se në rajonin e Lumit Llap, qytetit të Artanës, Vushtrrisë, Mitrovicës, Plavës edhe gjatë shekullit XVII jetonte popullata autoktone arbërore dhe këto vise njiheshin si treva shqiptare (Albani).

Për shtrirjen e shqiptarëve edhe në pjesën qendrore të Serbisë gjejmë burime të shkruara për Kralevën edhe te libri i  Tatomir Vukanović “Naselja u Serbiji”, i cili shkruan se Kraleva në vitin 1784, i kishte 11 shtëpi serbe dhe 89 shtëpi turke dhe shqiptare. Në këtë kohë numri i banorëve në Kralevë ishte 664, prej tyre 592 ishin turq dhe shqiptarë, ndërsa serbë rreth 72 banorë. Duke ditur se në këtë periudhë nuk kishte popullatë turke që jetonin nëpër qytetet e Ballkanit, mund të pohojmë se pjesa dërrmuese e banorëve të Kralevës ishte shqiptare (shih fig.14).

Fig.14

Një misionar serb, Mita Rakić, i cili po ashtu i vizitoi këto treva pas luftës së viteve 1877/1878, në librin e tij “Iz Nove Serbije”, shkruan se Kushumlia ishte fole e shqiptarëve, se në Kushumli jetuan dhe sunduan popullata etnikisht e pastër shqiptare (shih fig.15).

Fig.15

Po ashtu ai pohon se në anën e djathtë të Toplicës e deri në “Petrovo Gorë” dhe në Llap jetonin vetëm shqiptarë etnikisht të pastër (shih fig.16).

Fig 16

Mita Rakic, kur i viziton viset shqiptaret Toplicës gjatë viteve 1880-1881, shkruan se nuk kam mundur të gjej shoqërues për ti vizituar këto vendbanime, sepse ushtarët serb nuk i njihnin, ndërsa nga arnautët që ishin të vetmit që i njihnin vendbanimet dhe rrugët e këtyre trevave nuk kishte mbetur asnjë i vetëm në këto anë (shih fig.17).

Fig.17

Nga të dhënat e ofruara më lartë kuptojmë se gjatë gjithë mesjetës në rajonin e Toplicës dhe tërë Sanxhakun e Nishit deri në luftërat e krizës lindore 1879, jetonte popullata autoktone shqiptare.

Jefo Dedjer (1880-1918) në librin e tij “ Stara Serbija Geografska i Etnografska Slika”, mes tjerash shkruan se emri i “Serbisë së Vjetër” si emër gjeografik, ka filluar të përmendet në shekullin e XIX. Si emër i ri gjeografik që në shekullin e XIX, që fillon ta mbulojë një zonë të tillë, nuk ka Serbi të vjetër. Ka pasur një diskutim të gjatë rreth përcaktimit se deri ku shtrihej

kufiri i Serbisë së Vjetër. Në fund mbizotëronte mendim, i mbështetur nga Cvijic, se Serbia e Vjetër duhet t’i quajë ato zona të vjetra në jug dhe jug-lindje të qytetit të Shkupit.

Në këto treva popullata e shënuar në fund të shekullit XIX dhe gjatë shekullit XX, si popullatë sllave janë shqiptarët ortodoks dhe vllahët të cilët u asimiluan nga ndikimet e Kishës Ortodokse Serbe dhe programeve politike që u aplikuan sidomos pas dëbimit në vitin 1896 të klerikëve shqiptarë dhe vlleh nga kishat ortodokse në trevat shqiptare dhe bënë zëvendësimin e tyre me klerik serbë dhe rus.

Jagosh Gjillas shkruan se gjatë shekullit XIX Patriarkalja e Stambollit gëzonte privilegje të mëdha në Perandorinë Osmane. Në territoret shqiptare qendra e kësaj propagande ishte bërë Mitropoliae Prizrenit, andaj përmes murgjve dhe popullatës vllahe i mbanin në mbikëqyrje kishat në Prizren, Ferizaj, Lipjan dhe qytete tjera të trevave veriore shqiptare. Kishat ortodokse serbe në këto treva prej vitit 1830 e deri në vitin 1896 ishin në duar të grekëve dhe liturgjia në to mbahej në gjuhën greke (shih fig.18).

Fig 18

Siç shihet në këtë rast për trevat shqiptare të veriut kemi të bëjmë me keqkuptimin e emrit që haste në disa harta mesjetare Servia në Serbia, sepse të dhënat e kohës dëshmojnë se në këto rajone jetonte popullata shqiptare. Shumë nga këto harta me këtë emër u punuan në shekullin e XIX edhe gjatë ndikimit të projekteve pansllaviste dhe historiografisë sllave.

Nga këto të dhëna kuptojmë se serbët duhet kërkuar formimin etnik paralel me fillet e falsifikimit të historiografisë së Ballkanit nën ndikimin e pansllavizmit rus, dhe të letërsisë serbe që fillon me fjalorin e Vuk Karagjiqit në shekullin e XIX.

Nga të dhënat e terrenit edhe në territorin e sotëm të Kosovës vërehet qartë se popullata e sotme serbe që kishte jetuar në këto anë gjatë shekujve XIX, ishte popullatë e krishterë shqiptare, e cila u asimilua në fund të këtij shekulli dhe në dekadat e para të shekullit XX.

Si përfundim mund të themi se historiografia botërore e në veçanti ajo shqiptare nuk duhet të mbështetë mendimin e formimit të Mbretërisë Serbe dhe të Kishës Ortodokse Serbe në shekujt XIII-XIV, kur dihet se shek XIX merret si shekull i formimit të kombeve në Evropë.

Ivan Duridanov, KAM, Etimologijata na njakoi starini mestini nazvanjija, izsledivanja V cesta na  Dimiter Decev, Sofija, 1958,  fq, 164

Po aty, fq. 164

Frank Bardhi; “FjaloriLatinishtë-Shqip 1635”, Redaksia e botimeve, Rilindja, Prishtinë, 1983, fq. 232

Henrik Lacaj & FilipFishta; “Fjalori Latinishtë-Shqip”, Redaksia e botimeve, Rilindja, Prishtinë, 1980, fq. 481

Mikel Ndreca; “Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja”, Redaksia e botimeve, Rilindja, Prishtinë, 1986, fq. 631

Murat Bejta; “Fjalor Frangjisht-Shqip”, Botues Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socjaliste

Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1986, fq. 543, 544

Vedat Kokona; “Fjalori Frangjisht-Shqip”,Rilindja, 1990, fq. 1005

Stuart E. Mann; “ Fjalori Anglisht-Shqip”, Rilindja, Prishtinë 1957,fq. 337

Ramazan Hysa; “ Fjalori Anglisht-Shqip”, Tiranë, 2000,fq.694

Instituti Albanologjik i Prishtinës; “Fjalor Serbo-Kroatisht-Shqip, Prishtinë 1974, fq. 777

Simpoziumi ndërkombëtar me temën “Boshnjakizimi dhe Sanxhaku” mbajtur në Novi Pazarmë 01 dhe 02 mars

1996,  Shkrimin e botoi gazeta “Bujku”  më 04.mars, 1996, Prishtinë.

https://books.google.com › History › Ancient › Rome

Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren gjatë shekujve, Zagreb 1992, fq.181

www.academia.edu/…/Odnosi_čeških_zemalja_s_Crnom_Gorom_R…,JozefHolecek; “Serpska narodna

epika”, Prag,  1909

http://montenegrina.net/pages/pages1/is … o_u_cg.htm.

www.kastra.eu/castleen.php?kastro=servia

Evlija Çelebija; “ Putopis II”, Sarajevë 1957, fq. 24

Po aty, fq. 24

Po aty , fq.25

Po aty, fq 10

Tatomir Vukanovic; “Naselja u Srbiju u doba prvog srpskog ustanka 1804-1813”, Vranja, 1975, fq. 113

Mita Rakic; “ Iz Nove Srbije”, Leskovc, 1987,fq.16

Po aty, fq. 17

Po aty, fq. 27

Jefto Dedijer; “Stara Serbija Geografska i Etnografska Slika”, Beograd, 1912, fq. 3

Po aty, fq. 3

Jagosh Gjilas;”Serbske skole na Kosovu od 1856 do 1912 godine”, Prishtinë 1969, fq,303