Ky shkrim i shkurtër bazohet në një pjesëzë të librit Epirotes – Albanians of Antiquity (Epirotët – Shqiptarë të Lashtësisë) (Albanet, Dumont, NJ, 2016) që botova vitin e kaluar.
Suljotët janë një fis shqiptar me banim në Epir. Gjatë tërë periudhës së sundimit turk ata mbetën një krahinë e autonome e panënshtruar, që sundonte mbi rreth 60 fshatra përreth.
Nuk ka të dhëna për ndonjë imigrim të tyre në krahinën e Sulit dhe besohet se ata janë autoktonë në Epir që nga Lashtësia klasike, po ashtu si të gjithë çamët, pavarësisht besimit, musliman ose ortodoks, që mund t’i kenë përkitur.
Sot pranohet nga gjithë bota shkencore se “Suliotët ishin shqiptarë nga prejardhja dhe ortodoksë nga besimi”1. Gjuha e tyre amtare ishte shqipja e dialektit çam, e po kështu, ata ishin shqiptarë edhe nga doket, folklori, veshja dhe tradita popullore në përgjithësi. Shumica e autorëve i konsiderojnë ata autoktonë në trojet e tyre të sotme (sot në Sul kanë mbetur vetëm katër fshatra), por sipas traditëse së tyre gojore, të parët e tyre ishin barinj dhënsh nga Kardhiqi lab i rajonit të Gjirokastrës, që u detyruan të lënë vëndin e tyre, për shkak të keqtrajtimit nga sunduesi i huaj, dhe të vendosen në rajonin malor e vështirë të arrtishëm të Sulit, dikur gjatë pushtimit Osman2.
Kuptimplotë nga pikëpamja e përkatësisë etnike të epirotëve dhe të suljotëve në veçanti, janë emrat e fshatrave të rajonit malor të Sulit, të banuar nga ky fis i famshëm luftarak. Suljotët banonin në 15-20 fshatra në një rajon të Epirit Qëndror.
Prejardhja e emrit Sul nuk është zgjidhur përfundimisht. Konsulli francez François C. H. L. Pouqueville (1770-1838) parashtroi hipotezën se emri i vendit, Sul, vjen nga fisi i lashtë Epirot i sellojve.
Ai shkruante: “Unë besoj se emri Suli, vjen nga Selleide, ose vendi i sellojve, princeshave të Jupiterit të Dodonës”3. Vetë ky adhurues i grekëve, i quante suljotët “Shqiptarë të Sulit”4 dhe hipoteza e tij nënkupton që edhe sellojtë e lashtë të tempullit të Dodonës ishin paraardhës ilirë të shqiptarëve
Edhe Stefan Bizantini në shekullin VI flet për një fis epirot të sylionëve (Συλίονες), por gramatikani grek thotë shkoqur se sylionët e tij ishin një nënfis i fisit të madh epirot të kaonëve5, kurse Dodona dhe fisi i lashtë i sellojve i takonin fisit tjetër të madh epirot, thesprotëve.
Në këtë kontekst, ia vlen të përmëndim edhe faktin që sot ende ka një fshat Suli, që gjëndet pranë lumit Kalamas (Thyamis-i i lashtë), në rajonin e Çamërisë, fare afër Zitza-s, në jug të kufirit të Republikës së Shqipërisë, si dhe një fshat tjetër Suli në krahinën e Devollit, Korçë.
Më poshtë po japim emrat shqip të 21 fshatrave të Sulit, duke u mbështetur kryesisht në të dhënat e një shekulli më parë, siç na i sjell dijetari grek, Petros Fourikis në punimin e tij rreth onomastikës së Sulit6. Emrat janë shkruar në dialektin origjinal çam, me që greqishtes i mungojnë disa tinguj të atij dialekti.
Arvanita – Nga arvanites (αρβανίτες), forma e greqizuar e emrit etnik të shqiptarëve, Arban, me ndrimin b>v, që është karakteristik për greqishten e re.
Bardhi7. Emri i fshatit ka dalë nga fjala shqipe (i, e) bardhë.
Berishat. (Perichatès8 – formë e greqizuar e emrit çam Berishat që del te Pouqueville-i). Formim tipik i emrave të fshatrave në Labëri e Çamëri, duke përngjitur prapashtesën -at në emrin e fisit.
Vëra/Bira (Βίρα, Μπίρα)9, 10. Emri i fshatit ka dalë nga emri shqip vëra/bira. Fourikis e ka përkthyer në greqisht tripa (τρύπα), që do të thotë vrimë.
Bregu i Vetëtimësë (Βρέκου – η – Βετετίμεσε)11. Nga fjalët shqipe breg dhe vetëtimë. Përkthyer në greqisht: βράχος τής αστραπής.
Burima12. Nga fjala shqipe burim.
Bushi (Βούτζι)13. Nga emri i pemës bush. Fourikis e ka përkthyer në greqisht άβρότονον, φυτόν.
Dhëmbës (Δέμπες) 14. Nga shqipja dhëmb me prapashtesën iliro-shqiptare -ës/-as. Përkthimi greqisht do të ishte οδοντωτός ‘me dhëmbë’.
Ferëza (Φέριζα)15. Nga shqipja ferra/fera, me prapashtesën zvogëluese -ëza. Fourikis e ka përkthyer μικρά βάτος.
Gropë. Nga emri shqip gropë.
Gungë (Κούγγε)16. Nga shqipja gungë.
Gura (Γκούρα)17. Nga shqipja gura. Përkthyer në greqisht: βράχος ή πηγή έκ τού βράχου ανάβλυζουσα.
Kali18. Nga emri shqip kalë.
Kondat (Condatès) 19. Nga emri vetiak dhe patronimiku Kondo me prapashtesën -at, që është tipike për formimin e emrave të fshatrave në këtë rajon.
Murga (Μούργκα)20. Nga emri shqip murg.
Murriz21. Nga emri shqip i shkures murriz.
Palovreshti22. Nga dialektalja (Gr.) palo ‘i keq/i vjetër’ dhe emri vreshti “vreshti i vjetër ose vreshti i keq.
Qafa (Κιάφα)23, 24. Nga emri shqip qafë (si pjesë e trupit dhe si kalim nëpër një mal). Fourikis e ka përkthyer λαιμός, ζυγός, κλεισώρεια.
Shënepremte (Σεν – η – Πρέμπτε)25. Nga emri i shënjtores kombëtare shqiptare ShënaPremte.
Shtretëza (Στρέτεζα)26. Nga një formë arkaike shqip për rrafshirë [nga i njëjti burim kanë dalë edhe fjalët shtresë, shtrirë dhe shtrat] dhe nga prapashtesa zvogëluese shqip -za. Përkthyer μικρών οροπέδιον “rafshirë e vogël” në greqisht.
Vila (Vilia)27. Nga fjala shqip vilë në kuptimin e fshatit dhe të shtëpisë28. Këtë emër mbajnë edhe disa fshatra të Shqipërisë së Mesme.
Siç shihet, emrat e të gjitha fshatrave që njohim të Sulit janë me prejardhje shqiptare.
Edhe pas 20 shekuj pushtimesh e sundimesh të huaja që kanë kanë ndodhur në trojet shqipfolëse, emrat e qyteteve dhe lumenjve, si emra me peshë në përcaktimin e etnicitetit të popullatës nëpër gojën e të cilave kanë kaluar, del të kenë evoluar pa asnjë dyshim vetëm nëpër gojën e shqiptarëve.
Por, emrat e fshatrave, siç theksonte E. Çabej, nuk kanë vlerë të konsiderueshme si burime për të nxjerrë përfundime të besueshme rreth banorëve të lashtë të tyre sepse emrat e fshatrave iliro-epirote nuk dalin në burimet e lashta dhe, së dyti, sepse fshatrat e sotme në Shqipëri, si dhe tjetërkund në Ballkan, janë ngulime relativisht të reja, nga Mesjeta e Mesme e këtej.
Burimi i pastër shqip i tërë emrave të fshatrave të një krahine si kjo e Sulit, është një dukuri e habitshme dhe interesante jo vetëm për trojet shqipfolëse, por edhe më tej në Ballkan.
Kjo pastërti e rrallë shqipe e emrave të fshatrave të Sulit bën kontrast me shumë zona të tjera fushore, malore dhe kodrinore të trojeve shqipfolëse, ku krahas emrave shqip me shpeshti të ndryshueshme dalin edhe emra të huaj, që kanë depërtuar si rezultat i sundimeve të huaja (romake, bizantine, bullgare, serbe dhe osmane). Terreni i paaritshëm i malësisë së Sulit është vetëm njeri prej faktorëve që mund të kenë ndikuar në këtë pastërti të rrallë toponomastike.
Referimet
1.Trencsényi, B. Kopecek, M. (2006): Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770-1945): The Formation of National Movements. Central European University Press, f. 173.
Himni i flamurit që shkroi Çabej, në konkursin e vitit 1937: Atje lidhet besa e…
Është e dëshmuar se për 500 vite, shqiptarët kanë qenë pjesë integrale dhe e pandarë…
Mbretëresha Teuta e Ilirisë dhe ushtria e saj pirate, sunduan Detin Adriatik në lashtësi dhe…
Është fakt se bërja e një filxhani çaji duket dhe është një proces i…
Mandarinat e Xarrës tashmë janë shndërruar në krenari, jo vetëm për zonën ku mbillen…
Në zonat më të thella të vendit qasja ndaj mjekësisë moderne ka qenë prej…